Tłumaczenia literackie, czyli ciężki kawałek chleba

Dzisiaj chcielibyśmy przybliżyć dziedzinę tłumaczenia, od której tak naprawdę wszystko się zaczęło, a chodzi oczywiście o tłumaczenie literackie. Postanowiliśmy podzielić się naszymi refleksjami na temat ogromu problemów, z jakimi zmagają się osoby zajmujące się przekładem literatury obcej.

Tłumacz – interpretator – współautor

Jedynie osoba znająca język obcy na tyle dobrze, by czytać obcojęzyczne dzieła w oryginale, może oceniać ich jakość. Reszta musi polegać na mniej lub bardziej wiernych tłumaczeniach, a w zasadzie na „dziełach wtórnych”. Przyjęta przez tłumacza metoda przekładu, w połączeniu z jego wiedzą i umiejętnościami, stanowią o jakości „nowego” utworu. Tym samym tłumacz staje się poniekąd „współautorem” dzieła. Czytając jakikolwiek przekład literatury obcej, nie do końca jesteśmy więc w stanie stwierdzić, na ile wiernie tłumacz oddał intencje autora, innymi słowy na ile powstały przekład jest jeszcze autora, a na ile już tłumacza. Do tego dochodzi również ryzyko, że tłumacz może całkowicie błędnie odczytać intencje autora. Tłumacz musi być zatem wielozadaniowy. Musi on podejmować decyzje nie tylko co do słownikowego znaczenia fragmentu, który przekłada, ale także poprawnie go zinterpretować. Owszem, w przypadku wątpliwości może się on posiłkować opracowaniami badaczy literatury, ale w sytuacji, gdy takowe nie istnieją lub różnią się przyjętymi rozstrzygnięciami, musi sam postawić się w roli arbitra i przyjąć wybraną przez siebie wykładnię.

Opór materii

Dodatkowo, tekst zwykle „nie ułatwia” tłumaczowi pracy. Autorzy chcąc osiągnąć niezwykłe efekty stylistyczne, wspinają się na wyżyny swoich literackich możliwości i tym samym przyprawiają tłumaczy o ból głowy i dziesiątki nieprzespanych nocy. Poszczególne wyrazy oryginału mogą mieć bowiem określone konotacje, mogą być nacechowanie emocjonalnie czy kulturowo, mogą również być związkami frazeologicznymi. W jaki sposób oddać walory brzmieniowe, bogactwo wieloznaczności, grę słów, skojarzenia, komizm i żart językowy jednocześnie? A przecież literatura to nie tylko sens, ale również i dobrodziejstwo formy. Tłumacz może się natknąć na mur w postaci różnic międzyjęzykowych i międzykulturowych. Wówczas musi się bardzo „nagimnastykować”, aby ten mur pokonać. Istnieje wiele technik, którymi może się posłużyć, aby tego dokonać. Może on dokonać przekładu metodą „słowo w słowo”. Jest to jednak najmniej efektywna ze wszystkich technik tłumaczenia, o czym wie każdy, kto próbował przekładać tekst z zupełnie nieznanego sobie języka tylko z pomocą słownika. Może on poszukać ekwiwalentu dynamicznego, czyli odejść od oryginału i odnieść się do kultury języka docelowego. Tu powstaje jednak pytanie gdzie kończy się przekład, a gdzie zaczyna zbyt daleko idąca interpretacja. Jest jeszcze przypis. Część tłumaczy uważa jednak, iż nie jest to już przekładem, ale komentarzem do oryginału i świadczy jedynie o bezradności i braku kreatywności tłumacza, który przełożył znaczenie, ale nie zdołał oddać sensu. I bądź tu tłumaczu mądry…

Cztery największe wyzwania dla tłumacza literatury

Podajemy wam subiektywną listę największych wyzwań, które czekają na tłumacza literatury pięknej:

a)      stylizacja

Dotykamy tu trudnego i ważnego zagadnienia. W iluż dziełach mamy bowiem do czynienia ze stylizacją? W bardzo wielu. Tak jak nie da się właściwie przełożyć Córki proboszcza Orwella bez podkreślenia użycia przez część bohaterów slangu typowego dla angielskiego marginesu społecznego, tak nie da się przełożyć Chłopów Reymonta czy Trylogii Sienkiewicza bez uwzględnienia stylizacji. Nie wspominając już o przekładach utworów literatury dawnej. Wyobraźmy sobie próby podrobienia charakterystycznego stylu Mikołaja Reja w obcym języku… Byłoby to prawdopodobnie karkołomne zadanie.

b)     idiomatyka

Idiomy są to zwroty typowe dla danego języka, które zwykle są nieprzekładalne na języki obce. Tłumacz oddycha z ulgą jeśli uda mu się znaleźć odpowiednik idiomu w języku docelowym. Jeśli jednak ma mniej szczęścia, to staje przed dylematem, czy tłumaczyć dany idiom dosłownie, mając świadomość, że bez przypisu nikt go nie zrozumie, czy tłumaczyć opisowo – tak, żeby czytelnik go zrozumiał. W tym wypadku jednak zmuszony jest zrezygnować z kolorytu, jaki wnosi zastosowanie idiomu.

c)      rytmika

Rytmika jest istotna zwłaszcza w przypadku tłumaczenia poezji. Jak przełożyć wiersz, zachowując zarówno jego rytmikę, jak i sens? Jeśli autor używał wiersza regularnego, dajmy na to 13-zgłoskowca, należałoby to uwzględnić również w tłumaczeniu. Ale i tu pojawia się dylemat. 13-zgłoskowiec to w poetyce polskiej miara szczególna, uważana za odpowiednią do wyrażania najpodnioślejszych treści. W innym języku taka funkcję może pełnić inna miara. Cóż więc zrobić: brnąć w 13-zgłoskowiec, znaleźć odpowiednią miarę w języku docelowym, wybrać taką miarę, żeby było wygodnie przekładać czy w ogóle zrezygnować z takich detali jak rytm, rym i metrum? Jeśli tłumaczowi zależy na wierności tłumaczenia, zwykle rezygnuje on z tych niewpływających na znaczenie ozdobników. Jeśli jednak chce dokonać przekładu poetyckiego, zmuszony jest siłą rzeczy do stworzenia czegoś, co będzie raczej parafrazą utworu. Kompromisów uniknąć się nie da, chyba że jest się tłumaczem obdarzonym nieskończonym geniuszem literackim.

d)     brzmienie

Oczywistym jest, że w różnych językach występują różne głoski. Tym samym różne wyrazy uzyskują różne brzmienia. Jak zatem w przekładzie uchwycić piękno instrumentacji głoskowych, onomatopei, aliteracji itp.? Częściowo się da, ale zwykle, podobnie jak w przypadku zabawy rytmiką, nadaje to tłumaczeniu cech parafrazy. Tym samym tłumacz znów staje przed dylematem: forma czy treść?

Widzicie już, że tłumaczenie literatury do łatwych nie należy. Wymaga od tłumacza zarówno wiedzy i umiejętności językowych, jak i kreatywności oraz polotu. Zobaczyliście ile pracy musi on włożyć w przekład trudnego tekstu literackiego. A co jeśli oryginał sam w sobie jest „płaski”? Przecież z pustego i Salomon nie naleje… My bardzo doceniamy pracę naszych kolegów po fachu i życzymy im lekkiego pióra!