Razem czy osobno?

Są takie wyrazy, wobec których czasem nie jesteśmy pewni, w jaki sposób się je powinno zapisać, czy powinny być zapisane razem czy osobno. W dzisiejszym wpisie spróbujemy wyjaśnić te zawiłości.

W większości przypadków w połączeniach wyrazów stosuje się pisownie oddzielną:
– zestawienia – czyli ściślejsze połączenia wyrazowe, które składają się z dwu lub więcej wyrazów, a tworzą całość znaczeniową:
czarna jagoda, konik polny, sto dwadzieścia pięć, mniej więcej,
– jako zestawienia traktowane są również wyrażenia, w których pierwszy człon jest przysłówkiem, a drugi imiesłowem odmiennym lub przymiotnikiem określanym przez ten przysłówek, np.
świeżo malowany, dziko rosnący, wolno stojący, nowo mianowany, trudno czytelny, czysto naukowy,
→ wyjątkiem są wyrażenia, które się scaliły, a składniki tych połączeń nie wskazują na doraźną cechę obiektu, a na jego trwałą właściwość, np.
jasnowidz, szybkoschnący (klej ale szybko schnąca tkanina), wszystkowiedzący (= mądry, ale: wszystko wiedzący o samochodach),
– zestawienia dwóch rzeczowników, z których drugi pełni funkcję określenia członu pierwszego, np.
artysta grafik, inżynier górnik, lekarz chirurg, zamachowiec samobójca, pies przewodnik, ryba piła,
– wyrażenia przyimkowe, czyli połączenia przyimków z rzeczownikami, przysłówkami, liczebnikami i zaimkami, np.
bez mała, do cna, mimo to, na co dzień, na pozór, na przykład, na wspak, nad miarę,
→ inaczej jest z dawnymi wyrażeniami przyimkowymi, które aktualnie są zrostami:
dlaboga, dlaczego, nadal, nadaremnie, natychmiast, nawet, nawzajem, pojutrze, ponadto, poniewczasie, pospołu, przeto, wprzód, zaprawdę, zarazem, zarówno, zatem
– wyrażenia typu:
ręka w rękę, łeb w łeb, sam na sam, słowo po słowie, wet za wet.
– wyrażenia zaimkowe, czyli połączenia zaimka i następującej po nim innej części mowy, np.
 co dzień, co godzina, co roku, co wieczór, co lepsze, co najmniej, tym bardziej, tym lepiej,
→ odstępstwem są wyrażenia zaimkowe będące zrostami, np.:
coraz, toteż, tymczasem
oraz złożeniami:
cogodzinny, comiesięczny, coroczny, codzienny, cotygodniowo
– zaimki złożone typu:
ten sam, taki sam, ta sama, tym samym, takie samo, tyle samo, jaka taka, ktoś tam, skądś tam
→ wyjątki: tamten, tamtędy
Łącznie natomiast zapisujemy
– zrosty, czyli wyrażenia, które, oznaczając jedno pojęcie, scaliły się w jedno słowo, np. psubrat, wiarygodny, Wielkanoc, rzeczpospolita, Bogurodzica, Bogumił, czcigodny,
– przymiotniki złożone z członów nierównorzędnych znaczeniowo (główne znaczenie zawarte jest w członie drugim, natomiast człon pierwszy określa bliżej to znaczenie), np.
bladoróżowy, ciemnozielony, jasnoniebieski, słonogorzki, przeszłomiesięczny, zachodniopolski,
– przyimki złożone, np.
ponad, poprzez, spomiędzy, sponad, spoza, sprzed, znad, zza,

– wyrazy z przedrostkami, np.
alogiczny, arcybanalny, bezpłatny, minirecenzja, okołorównikowy, pseudoartysta,
– partykuły:
• –byś, -bym, -by, -byśmy, -byście z osobowymi formami czasowników, partykułami, niektórymi spójnikami i w wyrażeniach porównawczych, np.
robiłbym, jedliby, chybabym, czyżbym, albobym, alebym, ażebym, jakby, jakbyście,
→ osobno zapisuje się cząstki te po nieosobowych formach czasownika, rzeczownikach, przymiotnikach, przysłówkach, zaimkach, liczebnikach,
można by, trzeba by, niepodobna by, zrobiono by
Samochodem byś chyba pojechała.
My byśmy skończyli.
• nie z rzeczownikami, przymiotnikami, imiesłowami przymiotnikowymi i przysłówkami utworzonymi od przymiotników, np.
niebezpieczeństwo, niewygodny, nieoceniony, nieustający, niedrogo, niejasno,
→ nie osobno zapisuje się przed czasownikami, wyrazami brak, można, potrzeba, które mają znaczenie czasownika, liczebnikami, imiesłowami przysłówkowymi, zaimkami, wyrażeniami przyimkowymi, partykułami byle i lada, przysłówkami niepochodzącymi od przymiotników, przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym, np.
nie idę, nie trzeba, nie dwa, nie cztery, nie mi, nie będąc, nie wykryto, nie dla nas, nie za długo, nie najpiękniejszy, nie najlepszy,

• przyrostki: -że, -ż, -li, -ć, np.
chodźże, wracajże, gdzież, jakaż, kiedyż, znaszli.