Wszystko o cudzysłowie – czyli ciąg dalszy porad dotyczących poprawności zapisu

Gdy tłumacz przekłada tekst, bardzo często spotyka się z problemem cudzysłowu. W języku polskim pewne kwestie rozwiązane są inaczej niż np. w angielskim, dlatego warto jest poznać szczegółowe wytyczne dotyczące jego użycia w polszczyźnie. Generalnie cudzysłów służy do wyodrębniania fragmentów tekstu – stosuje się go do wydzielania słów cytowanych i specyficznie użytych wyrazów i wyrażeń. Składa się on z dwóch znaków – otwierającego i zamykającego.

Najczęściej (zarówno w druku, jak i rękopisie) stosuje się cudzysłów apostrofowy: „ ”, mimo że można spotkać w różnego typu publikacjach znaki: ” ”, to zalecane jest jednak stosowanie tego pierwszego. Zdarzają się sytuację, w których używany jest cudzysłów ostrokątny: » « lub « » oraz definiujący o formie: ‘ ’ lub ‛ ’. W maszynopisie stosuje się cudzysłów złożony z dwu identycznych znaków: ″ ″. Niekiedy można spotkać się z zapisem: ” “, jest on jednak niepoprawny z punktu widzenia typograficznego, gdyż znak: ” oznacza cal lub sekundę (jednostka geograficzna).

Najpraktyczniejsze jest stosowanie cudzysłowu apostrofowego jako podstawowego oraz ostrokątnego do wyodrębniania fragmentów w tekście cytowanym i do wyróżnień specjalnych – np. wyodrębnienia znaczeń w słownikach i publikacjach naukowych. Dobrze jest jednak wiedzieć, że cudzysłowy ostrokątne mogą być stosowane w identycznym zakresie jak apostrofowe – najważniejsze jest, by w obrębie jednej publikacji zachować konsekwencję w ich używaniu.

Kiedy używa się cudzysłowu?
1. Zapis tytułów
Cudzysłowu używamy zapisując tytuły artykułów, filmów, książek, gazet, płyt itp.

Kasia czyta recenzję „Układu zamkniętego” zamieszczoną w „Polityce”.

2. Wskazanie na cytat
Jest to najbardziej podstawowe zastosowanie cudzysłowu – jego celem jest pokazanie, że w tekście przytacza się czyjeś słowa. W tym kontekście najczęściej używany jest cudzysłów apostrofowy: „.”, np.:

Wojtek powiedział: „Nie znoszę sposobu, w jaki wymawiasz moje imię”.

Jeśli w obrębie cytatu trzeba zastosować wyróżnienie, najczęściej stosuje się cudzysłów ostrokątny:

W tym artykule przeczytamy „Tomasz jest bardzo dobrze wychowaną osobą, zawsze wie, jak odnaleźć się w danej sytuacji, a kiedy trzeba, mówi: »przepraszam, zawiniłem«”.

Cudzysłowu nie musimy stosować, gdy tekst cytowany został wyróżniony za pomocą kursywy, np.

Artykuł Wasz prezydent — nasz premier można było przeczytać w Gazecie Wyborczej.

3. Wyodrębnienie wyrazów użytych ironicznie
Cudzysłów można zastosować do wskazania wyrazu użytego ironicznie:

Nauczanie jest niewątpliwie bardzo „dochodowym” zajęciem.

4. Wskazanie wyrazu obcego stylistycznie
Gdy w tekście naukowym chcemy zastosować wyrażenie potoczne, należy zastosować cudzysłów, np.:

Niektóre dzieci dość długo mają skłonność do kaleczenia wyrazów przez „połykanie” całych zgłosek.
(Z. Klemensiewicz)

Nie należy go jednak nadużywać – często zdarza się bowiem, że stosuje się cudzysłów w wypowiedziach potocznych, artystycznych i prasowych do zapisu wyrazów użytych przenośnie oraz związków frazeologicznych.
Błędnym jest więc zapis: Podobno piszę „jak kura pazurem”.

5. Wyodrębnienie niektórych nazw własnych
Przy pomocy cudzysłowu można wyodrębnić niektóre nazwy własne, takie jak: przezwiska, pseudonimy, kryptonimy organizacji, jednostek wojskowych, a także nazwy własne instytucji lub obiektów, które występują na końcu wielowyrazowych nazw opisowych, np.

Oddziałem „Piast” dowodził „Orzeł”.
Polskie Biuro Podróży „Orbis”, Polskie Linie Lotnicze „Lot”.

6. Definicje
Cudzysłowu można użyć, gdy chce się zapisać definicję. W tej funkcji najlepiej zastosować pojedynczy cudzysłów apostrofowy lub cudzysłów ostrokątny, np.

Kiedy mówię zrób to natychmiast mam na myśli ‘tak szybko, jak to możliwe’.

Cudzysłów obok innych znaków interpunkcyjnych
Statystycznie najwięcej problemów sprawia tłumaczowi cudzysłów, gdy ma obok niego postawić inne znaki interpunkcyjne – wiele osób ma problem np. z tym, gdzie postawić kropkę – przed czy po?
Otóż kropkę zawsze stawiamy po cudzysłowie – kropka jest bowiem znakiem, który kończy wszelkie wypowiedzi i zawsze znajduje się na końcu (więcej na ten temat można przeczytać w jednym z wcześniejszych wpisów). Nieco inaczej rzecz się ma w przypadku znaku zapytania i wykrzyknika – tu wszystko zależy od tego, czy znak odnosi się do treści zawartej w obrębie cudzysłowu – wtedy stawiamy pytajnik/wykrzyknik przed cudzysłowem, a całość kończymy kropką. Jeśli natomiast znak zapytania lub wykrzyknienia dotyczy całego zdania, stawiamy go po cudzysłowie, np.

Kiedy chciał ją wzruszyć, cytował słowa Gałczyńskiego: „Ile razem dróg przebytych? Ile ścieżek przedeptanych?”.
Czy pamiętasz, kto wczoraj powiedział „nie lubię czekolady”?

7. Cudzysłów w innych krajach