Historia tłumaczenia w pigułce

Zastanawialiście się skąd wzięła się potrzeba świadczenia usług tłumaczeniowych? Dlaczego my – biuro tłumaczeniowe – jesteśmy Wam potrzebni? Dokąd sięgają korzenie sztuki tłumaczenia? Aby odpowiedzieć sobie na te pytania musimy się cofnąć w bardzo odległą przeszłość – aż w czasy prehistoryczne.

Język, jako narzędzie transferu informacji, myśli, emocji i uczuć powstał już dziesiątki tysięcy lat temu. Prymitywny człowiek nie zdawał sobie wtedy jeszcze jednak sprawy jak wielkiego przełomu dokonał. Pierwsze słowa i dźwięki w przyszłości miały bowiem przejść długą, fascynującą transformację i tworzyć powieści, poematy, listy miłosne, a także instrukcje obsługi, podręczniki i czasopisma. Jako że języki plemienne już w fazie narodzin były zróżnicowane, wraz z narodzinami języka pojawiła się także potrzeba tłumaczenia.

Pierwsi tłumacze byli nomadami – najczęściej wędrowali z kupcami i pośredniczyli w transakcjach handlowych między różnojęzycznymi plemionami. Ci pierwotni tłumacze uczyli się języka obcego poprzez inercję, czyli wchłanianie języka, przebywając w obcojęzycznej społeczności. Słuchając i zapamiętując wypowiadane przez ludzi słowa, tworzyli siatki znaczeniowe. Jako że pismo wówczas jeszcze nie istniało (pojawiło się ono dopiero w Babilonie około 2000 lat p.n.e.), przekład odbywał się jedynie drogą ustną. Dzięki swoim umiejętnościom pozycja tłumaczy w hierarchii społecznej była bardzo wysoka – byli oni obecni na polach bitew oraz na dworach królewskich, gościli również w świątyniach, gdzie brali udział w pierwszych „konferencjach” –  tłumaczyli długie dyskusje na temat różnych zjawisk naturalnych. Tłumacze byli więc niezbędni, gdyż to właśnie na nich ciążyła odpowiedzialność za szerzenie postępu. Upowszechniali słowo oraz idee, np. tłumacząc sposób działania kanałów irygacyjnych, przekładając schemat budowy łuku, który zmienił sposób prowadzenia wojen, czy tłumacząc Europejczykom system dziesiętny, stworzony przez starożytnych Egipcjan.

Wraz z pojawieniem się pisma około czterech tysięcy lat temu, upowszechnił się pierwszy sposób tłumaczenia tekstów pisanych – tłumaczenie dosłowne. Z uwagi na fakt, iż większość tłumaczonych tekstów stanowiły teksty religijne, przywódcy duchowi zalecali by tłumaczenie było jak najwierniejsze. Teksty tłumaczono więc słowo po słowie, z zachowaniem szyku zdań z tekstu wyjściowego. Miało to zapobiec wypaczeniu sensu słowa natchnionego. Jednak tłumaczenia te nie brały pod uwagę różnic w gramatyce, fleksji i składni języków, dlatego też były one często niezrozumiałe, chaotyczne i pozbawione sensu. W obliczu fiaska tłumaczenia dosłownego na początku naszej ery narodził się nowy sposób tłumaczenia, jakim było tłumaczenie znaczeniowe. Poza translacją słów, tłumacz był zobowiązany ustawić je w określonym porządku, właściwym dla języka docelowego tak, aby tekst źródłowy zachował sens i był zrozumiały dla odbiorcy. Translacja miała być dokonywana nie słowo w słowo, lecz sens w sens, co wkraczało o wiele głębiej w istotę języka, jako narzędzia służącego do przekazywania sensu. Zapoczątkowało to badania nad analizą tekstu i rozwój lingwistyki.

Ogromny wpływ na sztukę tłumaczenia miał także rozkwit Cesarstwa Rzymskiego. Wszystkie dotychczasowe osiągnięcia literatury, takie jak Iliada, Odyseja, czy Pismo Święte miały zostać przetłumaczone na nowy, wspólny język – łacinę, a w następstwie na kolejne języki Europy i świata. Kontakty handlowe obejmujące coraz dalsze terytoria wymagały nowych sposobów tłumaczenia dla niespotykanych dotąd języków. Tak oto na początku XVIII w. we Francji narodziła się translacja swobodna. Oświeceniowi myśliciele pragnęli przybliżyć ludziom dziedzictwo literackie epoki starożytności. W tym celu tłumaczyli dzieła z wykorzystaniem współczesnej sobie estetyki, ingerując tym samym w treść i sens tekstu. Zmiękczali surowość starożytnych realiów i przedstawiali je przez pryzmat nowożytności, aby przybliżyć je czytelnikowi. Równolegle do przekładu swobodnego pojawił się inny typ przekładu, zwany przekładem adekwatnym. Zachowywał on historyczne realia tłumaczonego tekstu, spójność treści oraz formy, ale był całkowicie funkcjonalny. Największe zastosowanie znalazł w tłumaczeniu tekstów technicznych, których ogromna liczba powstała podczas rewolucji przemysłowej.

Wiek XX był przełomowy w historii tłumaczenia. W roku 1953 na paryskiej Sorbonie, z inicjatywy Pierre’a-François Caillé, utworzona została Międzynarodowa Federacja Tłumaczy (Fédération Internationale des Traducteurs) z siedzibą w Paryżu. Następnie w Genewie powstało Międzynarodowe Stowarzyszenie Tłumaczy Konferencyjnych AIIC (Association Internationale des Interprètes de Conférence). Powstanie tych dwóch organizacji zapoczątkowało utworzenie wielu im podobnych na całym świecie, które po dziś dzień działają na rzecz ulepszania jakości tłumaczenia i poprawy statusu tłumacza, który od czasów prehistorycznych zaczął podupadać. W Polsce organizacjami tego typu są Stowarzyszenie Tłumaczy Polskich powstałe 29 stycznia 1981 roku oraz Polskie Towarzystwo Tłumaczy Ekonomicznych, Prawniczych i Sądowych „TEPIS” założone 26 maja 1990 roku. Wszystkie wymienione organizacje zrzeszające tłumaczy z całego świata od wielu lat walczą o zwrócenie uwagi społeczeństwa na wielką rolę jaką tłumaczenie pełniło, pełni i zapewne będzie pełnić w rozwoju cywilizacji, kontaktach międzyludzkich oraz w codziennym życiu każdego człowieka. Globalizacja, z której rozwojem mamy do czynienia od kilkunastu lat, nie sprawi bowiem, że cała Ziemia zacznie porozumiewać się jednym językiem, wręcz przeciwnie: migracje ludności oraz transfer informacyjny i kulturowy tylko wzmagają rozwój języków, a tym samym potrzebę tłumaczenia.